Các bài tiu lun v Pht giáo ca Trn Trng Kim

Nho giáo, o giáo và Pht giáo là ba cái ngun gc van hóa ca dân tc Vit nam ta t xa. Nho giáo dy ta bit cách x k tip vt, khin ta bit ng an cho phi o làm ngi. o giáo ly o làm ch t c v tr và dy ta nên ly thanh tnh vô vi ni yên lng. Pht giáo dy ta bit cuc i là kh não, a ta i vào con ng gii thoát, ra ngoài cuc o hóa iên o mà vào ch Nit-bàn yên vui.
Ba hc thuyt y thành ra ba tôn giáo, ngi ta thng gi là Tam giáo, u có nh hng rt sâu v ng tin tng và s hành vi trong cuc sinh hot ca ta ngày xa. n nay cuc i thay i, ngi ta theo khuynh hng vt cht, coi r nhng iu o lý nhân ngha. ó cng là s di i bin hóa trong cuc i.
i là bin hóa không có gì là thng nh. Mi mt cuc bin hóa li ging mt mt xích trong cái dây xích, ri cái n tip giáp cái kia, thành cái dây dài không bit âu là cùng tn. S bin hóa tun hoàn y, k thc ra không có gì là chun ích nht nh, chng qua là nó theo thi mà luân chuyn. Cái trc ta cho là tt, thì bây gi ta cho là xu; cái bây gi ta cho là hay, sau này ngi ta li cho là d. D d, hay hay vô thng vô nh, thành ra nh cái trò qu thut làm cho ngi ta mê hoc.
Các bc thánh hin i trc, bit rõ nhng iu y, mun tìm ra mt con ng mà i trong ám ti tam m mt, nên mi lp ra hc thuyt n, tôn giáo kia a ngi ta i cho khi mc phi chông gai nguy him. Nho giáo, o giáo và Pht giáo u có mt quan nim nh th c. Song mi mt hc thuyt có mt tôn ch và mt phng pháp riêng hc o tu thân, cho nên cách lun lý, cách lp giáo và s hành o có nhiu ch khác nhau.
Bàn v can nguyên ca v tr, thì hc thuyt nào trong tam giáo cng ly cái lý tuyt i làm can bn, cho vn vt sinh hóa u gc cái mt. Gi cái mt là thái cc, là o, là chân nh hay là thái h, danh hiu tuy khác, nhng vn là mt lý. Chia ra thì thành tram ng nghìn li, mà thu li ch có mt. ó là cái ý ca Khng T nói thiên H t trong Kinh Dch rng: "Thiên h ng quy nhi thù , nht trí nhi bách l."
Cái mt y mi tht là cái có tuyt i thng nh t ti. Còn vn vt là s bin hóa ca cái mt y, thì ch là nhng cái có t l tng i, tc là nhng o tng vô thng mà thôi.

Dettagli